نظریه تحولی چارلز داروین (۱۸۵۹) بر بنیاد زیستی رشد انسان تاکید می کرد،و در واقع نقش وراثت را زنده کرده و اهمیت میداد.این امر باعث شد، بسیاری از نظریه پردازان به وراثت (انتقال استعداد از والدین در زمینه ای به فرزند) در رشدو یادگیری،اهمیت دهند.

اما نظریه رفتارگرایان (واتسون -اسکینر )،نظریه وراثت را به چالش کشانید. اگر چه از قبل بر نقش حواس آدمی در کسب دانش پافشاری شده بود و ذهن انسان را، لوح سفید و خالی و نانوشته، چون آئینه می پنداشتند،که عوامل محیطی در آن تاثیر خود را می گذارد. واتسون و اسکینر و...تربیت انسان را کاملا قابل انعطاف دانستند. که آموزش اولیه و از سنین اولیه می تواند، صرف نظر از آنچه کودک به ارث برده است، وی را به هر نوع مهارت و شخصیتی (پزشک- حقوقدان- تاجر-هنرمند- دزد و یا گدا و…) در بزرگسالی تبدیل کرد.(۱۹۳۰) برای نمونه اسکینر ادعا میکندومیگوید, یک فرد تازه تولد شده را بمن بدهید و امکانات لازم و مورد نیاز متناسب را فراهم کنید. هر شخصیتی که میخواهید ,تحویل بگیرید.

   پیاژه وراثت را به معده و عوامل محیطی را به سفره تشبیه میکند. در مورد وراثت از نتیجه آزمایشها چنین گزارش میشود که، آن رفتارها و مهارتها و طرحهای جسمانی و ذهنی (راه رفتن – صحبت کردن – و…) که امکان تکرار و مداومت دربین نسلها را پیدا میکنند، به صورت استعداد و آمادگی بر بال ژنها نشسته و از نسلی به نسل بعدی انتقال می یابد. و در مورد سفره منظور، آموزشهای رسمی و غیر رسمی است که کودک در خانواده و مهد کودک و مدارس و محیط زندگی تحت تاثیر آنها قرار می گیرد. که جبری به کودک است. کتاب درسی شکلها و مفاهیم و هدفها و روشهای آموزشی و وسایل امکانات آموزشی تحمیلی بر فرهنگ و آداب و آمادگیهای نوآموز میباشد. و اگر در مسیر طبیعی تواناییهای کودک نباشد ،خود عامل عدم موفقیت در یادگیری آنها خواهد شد،که اختلال در یادگیری محسوب می شود. چون معده کودک سهمی در گزینش و انتخاب آنها ندارد. براساس تحقیقات بلوم, لازم به یادآوری است که در مناسب ترین وضعیت ( معده و سفره ) حدود %۴۹ عامل هوش و %۵۱ عوامل محیط ، و در بدترین حالت حدود  %۲۵ عامل هوش و %۷۵ عوامل محیط نقش ایفا می کنند. البته بسیار روشن است که محیط نامناسب (چگونگی تدوین کتب درسی ، عدم توجه به هدف های مرحله ای مفاهیم ریاضی،  انتخاب روش تدریس نامناسب توصیفی، عدم استفاده از وسایل آموزشی و عدم امکان کسب تجربه بمنظور رفع ابهامات و ضعف درکلاسداری و بهره گیری صحیح از زمان و…) چه آسیب هایی برای حال و آینده نوآموزان و…میتواند با شد.
   تعامل بین معده و سفره، بصورت تاثیر متقابل ( جذب: نفوذ و تغییر در محیط ، و توانایی حل مشکل و… . و تطابق : احساس ناتوانی و ایجاد تغییر در مها رتها و بازنگری در برداشتهای خود و..) مورد بررسی قرار میگیرد.(رجوع به نظریه های یادگیری هیلگارد, بلوم,و... در آخرین نوشته ها).    تحقیقات و تجارب پژوهشگران علوم روانشناسی تکوینی به نتایج زیر باور دارد:

   ۱- رشد جسمی، ذهنی،عا طفی، اجتماعی و شخصیتی کودکان در شش سا ل اول زندگی ازحساسیت و اهمیت زیادی برخوردار است .

    ۲-از بدو تولد تا ۶ سالگی قدرت و سرعت رشد در هر زمینه در حداکثر می باشد و محیط غنی پرورشی و آموزشی در این دوره از رشد، در حافظه و یادگیری دراز مدت تاثیر به سزایی دارد.

    ۳- اگر بخواهیم فرزندان خود را چون افرادی خلاق و نوآور تربیت کنیم . بایستی از نخستین سالهای زندگی کودک به آموزش و پرورش بپردازیم. (والدین نقش مهمی در پیشرفت هوش بهر فرزندان خود دارند.)

    ۴-در سنین اولیه زندگی کودک ،آن سلسله عادتها و مهارتهایی که در رفتار کودک زودتر به وجود می آید ،آسان و سریع کسب می شود. هرقدر این نظم و به تبع آن دقت در رفتار کودک زودتر به وجود آید، یادگیری های بعدی را در زمینه های (مهارتهای شنیداری -دیداری-رفتاری و گفتاری ) شامل شنیدن ،گفتن ،دستکاری کردن ،خوردن، پوشیدن ،با زکردن و...تسریع می کند.
نظریه مراحل رشدقوای ذهنی کودکان ژان پیاژه ، اگرچه با انتقاد روبرو است. ولی بعنوان یک فرایند تربیتی آموزشی قابل توجه مطالعه است. روشهای جدیدتر آزمایش ، کنش های ذهنی نوباوگان و کودکان پیش دبستانی آشکار ساخته است که؛ پیاژه (دانشمند قبل از وی گاتسون میالاره ) استعداد کودکان را کمتر از آنچه که هست ،بر آورد کرده اند. این امر انتظار یادگیری را از کودکان امروزی ، در مدارس ،با سطح علمی بالاتری مورد تایید قرار میدهد. ضمنا یاد آور میشود که، براساس تحقیقات جدید، در هر دهه (هر۱۰ سال) رشد و پیشرفت جامعه و یا مهاجرت به مناطق برخوردار و…حدود ۳ تا ۵ % به میزان هوش بهر نوزادان (نسلهای جدید)، افزوده می شود. با توجه به یافته های جدید، آیا تغییری در برنامه ها و ارزیابی ها و…. کارشنان مسئول ، بویژه در دوره آمادگی و کلاسهای پایه که زیر بنای آموزش دبستانی و ادامه آن در مقاطع بعدی محسوب میشود بوجودآمده است؟ 

     جهت مطالعه نظریه های یادگیری و رشد قوای ذهنی (تعقل و تفکر و خردورزی و مراحل رشد آن)، به بخش آخرین نوشته ها, مبحث یادگیری ورشد قوای ذهنی,نظریات محققین و صاحب نظران امروز (هیلگارد, بلوم ,آزوبل, پیاژه,و...) مراجعه فرمایید.

   اشاره ای مختصر به فرهنگ و تمدن ایرانی-اسلامی در اشعار و آثار برخی از حکما و فضلا، درمورد نقش وراثت و محیط  و بویژه آموزش و پرورش ،که با تاکید بر فضایل اخلاقی و معرفتی و انسانی و... , که بیشتر اوقات حتی نیم بیت آن ( دوصدگفته چون نیم کردار نیست - کار نیکو کردن از پر کردن است , چرا عاقل کند کاری که باز آرد پشیمانی , جوینده یابنده است. و...) , به عنوان ضرب المثل معروفیت خاصی در جهان علم و ادب بدست آورده است , آنهم اثر به جا مانده از چندین هزار سال فبل , که از حدود ۱۰۰۰ سال پیش به یادگار ثبت شده است. و برخی از محققین و عاشقان فرهنگ اصیل ایران عزیز , به وبژه, در مورد مطالعه این اندوخته های پر مفهوم چنین سفارش می کنند: برخی از این شعرها را باید چشید . و برخی دیگر از شعرها مکیدنی هستند و باید آن ها را مکید . و برخی دیگر که بسیار ضروری هستند , را بایستی بلعید. و بالاخره , برخی را نیز که بسیار تاثیرگذار و سازنده هستند, بایستی جوید , جوید , جوید تا بخوبی هضم شوند. در این مسیر مطالعه , موقعیتی فراهم می شود , که ذهن های جوینده , توانمندی های خاص خود را بیابند و کسب نمایند.

    شاهنامه در قالب داستان سرایی و تصویرسازی و صحنه پردازی , بر آموزش وپرورش فضایل اعتقادی ,  روحی-اخلاقی , اجتماعی-سیاسی و علمی-آموزشی و ازهمچنین : هدفمندی آفرینش , کمال جویی انسان , نیاز به آینده نگری و برنامه ریزی , تاکید بر علم آموزی , تاکید بر آموزش و پرورش , تاکید بر نقش وراثت  و محیط در یادگیری و رشد , تاکید بر نقش حواس (دیداری- شنیداری)در یادگیری , تاکید بر خردورزی و تعقل و تفکر, تاکیدبرفرهنگ خوش بینی و مثبت اندیشی , تاکید بر شادی و هیجان و لذت حاصل از موفقیت درامر تلاش و یادگیری (فرهنگ تلاش و شادی), تاکید بر تفکر تحلیلی , تاکید بر نیکی و پایبندی به عدل و عدالت (قانونمندی), تاکید بر تلاش و کوشش و پشتکار جمعی وفردی, تاکید برهوش , یا جان , خرد, فهم, شعور, زیرکی  و زکاوت و آگاهی و بیداری و...   توجه خاص دارد. تحقیق و جمع آوری اطلاعات از فرهنگ و تمدن چندین هزار ساله این کهن مرز و بوم , در شاهنامه طی چندین دهه  عمر و زحمات حکیم انجام شده است . که می فرماید:

     اینک به چندین نمونه  از این فرهنگ و تمدن جاودانی , اشاره می شود: 

                         

      – اشاره به نقش تاثیر گذار وراثت و آموزش و پرورش :

   پسر، کو ندارد نشان از پدر = تو بیگانه دانش ، مخوانش پسر

     - اشاره به عوامل موثر محیطی در تعلیم وتربیت و همچنین نقش حواس پنجگانه در فرایند یادگیری و رشد :

خردگر سخن، برگزیند همی = همان را گزیند، که بیند همی

    اگر گم کند , راه آموزگار  =  سزد, گر جفا بیند از , روزگار

سه پاس تو, چشم است و گوش و زبان= کزین سه رسد، نیک و بد , بیگمان

ضمن تاکید براستفاده ازحواس به ویژه دیدن و شنیدن , به مطمئن نبودن به آنها , نیز اشاره می کند , که:

تودانی که دیدن, نه چون آگهی است = میان شنیدن , همیشه تهی است

  با تاکیدبر وقت شناسی و از دست ندادن هر گونه فرصت , به ویژه بی توجهی به عادات غلط  و به گذر زمان و...می فرماید:

به فردا ممان , کار امروز را = بر تخت منشان , بد آموز را

ویا

  آنگاه که عادات غلط  و هوای نفس , بر تعقل و خردورزی و... تسلط یابد , به مصداق (ترک عادت موجب مرض است) , اشاره می فرماید :

اگر برخرد , چیره گردد هوا = نیابد ز چنگ هوا , کس رها

خردمند ,که آرد, هوا را به زیر = بود داستانش , چو شیر دلیر

   در مورد هوش که با اصطلاحات ; جان , فهم , خرد , شعور , زیرکی , زکاوت , آگاهی , بیداری ,...نام می برد: و میفرماید:

            گرانمایه را , نام هوشنگ بود = توگفتی همه , هوش و فرهنگ بود

به نام خداوند جان وخرد = کزین برتر اندیشه برنگذرد

نخست آفرینش ,خرد را شناس = نگهبان جان است و , آن سه پاس

خرد رهنمای و خرد دلگشای = خرد دست گیرد به هر دو سرای

از او شادمانی , وز اویت غم است = وز اویت فزونی , وز اویت کم است

ویا 

 در مورد شخصیت و منش خردورزان و اندیشمندان , تاکید دارد , و میفرماید:

فروتن بود , هرکه دارد خرد = سپهرش همی , در خرد پرورد

مدارا خرد را , برادر بود = خرد, بر سر جان , چو افسر بود

دلی کز خرد , گردد آراسته = چو گنجی بود , پر زر و خواسته

و یا 

 در مورد کینه جویی و خودخواهی و زور گویی و جنگ طلبی و ... که به افراد بی خرد نسبت میدهد و میفرماید:

به دانش نیابد , سر جنگجوی = نباشد به جنگ اندرون , آبروی

سر مرد جنگی , خرد نسپرد = که هرگز نیامیخت , کین با خرد

سزد گر هرآنکس , که دارد خرد = به کژی و ناراستی , ننگرد

و یا در مورد نیکی  و...

مکن بد که بینی , به فرجام بد = ز بد گردد اندر جهان , نام بد

نگر تا چه کاری , همان بدروی = سخن هرچه گویی , همان بشنوی

تو تا زنده ای , سوی نیکی گرای = مگر کام یابی , به هر دو سرای

 از آنجا که ذهن و توانمندی تعقل و تفکر انسان را , باغبانی برای حفظ باغستان تن و انتخاب مسیر سلامت زندگی میداند , میفرماید:

همیشه خرد , پاسبان تو باد = همه نیکی , اندر گمان تو باد

ستودن خرد را , دو بخشایش است = در بخشش او را , چو آسایش است

دلت زنده باشد, به فرهنگ و هوش = به بد در جهان , تا توانی ,مکوش

ز فرهنگ و , از دانش آموختن = سزد گر دلت , یابد افروختن 

 بدین نامه بر , عمرها بگذرد = همی خواندش , کز خرد برخورد

و یا

 در مورد آموزش وپرورش و تاکید برتاثیر مهم و حیاتی آن , به والدین و مربیان توصیه میکند :

      هنر باید و گوهر , آموزگار = خرد یار و فرهنگش , آموزگار  

چو این  چار گوهر , به جای آوری = به مردم جهان , زیر پای آوری 

فزودن به فرزندبر ,مهر خویش = چو در آب , دیدن بود , چهر خویش 

سپردن به فرهنگ , فرزند خویش = که گیتی به نادان , نشاید سپرد

و یا 

در مورد تاکید بر علم آموزی و دانش اندوزی , و مهارت جویی و استفاده صحیح از زمان و مکان میفرماید :

همان کودکش را , به فرهنگیان = سپردی چو بودی , ز آهنگیان

بهر برزن اندر , دبستان بدی = همان , جای آتش پرستان , بدی

 

بگو تا چه داری , بیار از خرد = که گوش نیوشیده زو , برخورد

خرد , افسر شهریاران بود = خرد , زینت نامداران بود

و یا 

چنین داد پاسخ , که دانش به است  = چو دانا بود برجهان بر , مه است

و یا 

به منظور تاکید بر کار و تلاش و کوشش  در جهت یادگیری و رشد و موفقیت , می فرماید: 

به رنج اندر آری تنت را , رواست = که خود رنج بردن به دانش , سزاست 

به رنج اندر است , ای خردمند , گنج = نیابد کسی , گنج , نابرده رنج

ویا

 در مورد نتایج مثبت  و سازنده , تلاش و کار و کوشش هدفمند , و لذت حاصل از احساس موفقیت و رشد و یادگیری , به صورت رضایت و تشویق و شادی و هیجان درونی, و بدست آوردن انگیزه در ادامه کار و تلاش , جهت مهارت اندوزی بیشتر و تکمیل این توانمندی ها , و کسب شوق و هیجان بیشتر , ... , یا متاسفانه برعکس , به جنبه منفی آن , یعنی بی توجهی به برنامه ها و بی توجهی به تلاش در جهت صحیح آموزش و پرورش استعدادها و... , به شکست و خفت و خاری , و بالاخره احساس ناتوانی , عقب ماندگی و ذلت , و مشکلات فراوان بعدی , چنین اشاره دارد:

ویا

    آنگاه که درمقابل شعار ها و سخنرانی ها و ادعاها و ... ,به تلاش و کوشش و عمل و کار و تجربه تاکید دارد و سفارش می  کند ;

بزرگی , سراسر به گفتار , نیست = دو صد گفته , چون نیم کردار , نیست

در مورد هدفمندی آفرینش و نظام هستی و همچنین توجه انسان به تفکر و خرد و خردورزی  در تعامل با جهان هستی  می فرماید:

و بالاخره : در پایان این مختصر , از دعای خیر حکیم بزرگ , غفلت نشود , که می فرماید:

    حکیم ابوعلی سینا حسین بن عبدالله ( 370 - 428 هجری قمری برابر 980 - 1037 میلادی ):

       ابو علی سینا فیلسوف و پزشک و نابغه معروف شرق و اسلام , برپایه بینش های ویژه انسان شناختی و روانشناختی خویش اصول و روش های آموزش و پرورش خاصی را ارائه کرده است , که بطور خلاصه اشاره می شود.

       اشاره به برخی از اصول تعلیم و تربیت بطور مختصر :

   1 – خودشناسی : و آگاهی بر حالت های قوای نفس و همه زوایای خود , که از مسایل بنیادی شخص محسوب میشود. وتاکید دارد که نخستین امری که بایستی باید در مورد آن به تدبیر پرداخت , چگونگی تربیت و آموزش خویشتن است . زیرا مهمترین و والاترین و نزدیک ترین ارزش , نگرش اساسی به خویشتن و نوسازی و تعالی خویشتن است. بدین گونه ابن سینا خودشناسی وتوجه به خود پروری و مهارت جویی و علم اندوزی را پایه اصلی و اولین گام آموزش و پرورش میداند .

   2 – رعایت تفاوتهای فردی : آگاهی و رعایت تفاوتهای فردی و طبیعت و ذوق و سلیقه و کمبودها و... افراد و نوآموزان در برنامه ریزی آموزشی از مسائل مهم وپایه محسوب میشود, که نباید از آن غفلت شود.و بایستی این نوع آمادگی ها و احیانا کمبودهای کودک مورد توجه مربیان قرار بگیرد .

   3 – تنظیم صحیح برنامه آموزشی : چنانچه برنامه آموزشی براساس مراحل رشد کودک و جوان تدوین گردد , امکان نتایج مثبت و مفید و ثمر بخش در امر آموزش و پرورش چشمگیر خواهد بود .

   4 – آموزش گروهی : این دانشمند معتقد است که آموزش انفرادی اصولا آمیخته با مشکلات و نارسایی هایی خواهد بود, و بایستی آموزش بصورت گروهی وتیمی انجام شود . به ویژه همراهی کودکان زبده و پرورش یافته با آداب نیک و پسندیده تاثیر قابل توجهی خواهد بود و موجب دوری از ملالت و نا امیدی در مسیر و نظام آموزش و پرورش خواهد شد .

   5- انتخاب معلم ومربی رفیق : باید گزینش معلم یا مربی خوب و واجد شرایط و مسئولیت پذیر بعنوان دوست صمیمی و آگاه وشایسته  باشد . تا امور آموزش و پرورش مسیر صحیح وسلامت خود را از دست ندهد .

       ابوعلی سینا حواس را منشاء معلومات انسان میداند. و دنیای احساس انسانی را پیش نیاز تفکر عقلانی وی می شمارد. که البته حس و درک واقعیتها زمینه تعقل و تفکر علمی میباشد، که از این طریق ،بالهای مطمئنی برای پرواز تخیل (خلاقیت و نوآوری) بشری فراهم می آید. همچنانکه کمبود هریک از حواس ، یا بی توجهی به هریک ازحس ها ، ضایعه ای درمسیر کشف و درک واقعیتها، و نقصانی در کسب علم و آگاهی میباشد.

         ابن سینا یادگیری رابه دو دسته ء کلی ذهنی و غیر ذهنی تقسیم میکند, و اصولا بر اهمیت آموزش و پرورش در دوران کودکی و خردسالی تاکید دارد, و در شیوه تربیت سفارش میکند که , مربی باید نرمی و سختی , تشویق و ترهیب را به هم بیامیزد, و تاکید داردکه آموزش یعنی ایجاد دگرگونی و تغییر و تحول در فراگیر از حالت جهالت به حالتی که موجب رشد عقلی و تفکر وی شود.

    عوامل مؤثردر یادگیری : یادگیری یکی از پراهمیت ترین مسائل در آموزش و پرورش میباشد.جون هرنتیجه تربیتی و رشد, بدون یادگیری محقق نمی شود. و دراین مورد تاکید شده است , هر یادگیری انسان در صورتی موفق خواهد بود که برشناخت اطمینان بخش وقابل قبول استوار باشد.

    مفهوم یادگیری ورابطه آن با یادآوری و یادآیی : یادگیری در زبان فارسی بمعنی آموختن و تعلم است, ودر دو معنی بکار می رود. نخست به معنی عام , یعنی دانستن مطلبی که پیش از این برای یادگیرنده ناآشنا و نادانسته بوده است , اعم از اینکه دیگران از آن موضوع یا مهارت آگاه بوده اند و یا آنها هم از موضوع ناآگاه بوده باشند.

    همچنانکه اشاره شد, ابن سینا یادگیری رادو به دسته یادگیری های ذهنی و یادگیری های غیرذهنی تقسیم میکند و یادگیریهای ذهنی را حاصل گزاره هایی میداند که میتواند منجر به اعتقادرای و یا امکان تصویر سازی تازه و نوپردازی های (تخیل همراه تفکر و نوآوری و خلاقیت) مورد نیاز بشود. در فرایند آموزش وپروش قوای ذهنی, دو نفر فراده (مربی) وفراگیر(نوآموز) حضور دارند. ولی ممکن است در این فرایند یک نفر (فراگیر) به تنهایی هر دو نقش را بر عهده داشته باشد.

    یادگیر های ذهنی:    یادگیری های ذهنی یا همراه بادرک وفهم (فهمیدنی ها) و یا یادگیری از طریق حدس وگمان حاصل میشود . یادگیری فهمی آنگاه که فراگیر(متعلم) بادرک وفهم مطالب و مفاهیم مورد نظر مربی را, از طریق شیوه تدریس فراده (معلم) و با موفقیت می آموزد. یادگیری فکری آن است که یادگیرنده با استفاده از استدلال قیاسی یا استقرایی و بکمک دلیل و برهان به نتیجه هایی می رسد و مفاهیم جدید را می آموزد. ودر یادگیری حدسی یادگیرنده بکمک حدس و گمان و بدون نیاز به استدلال, به درک و فهم مطلب جدید دست می یابد.

   یادگیری های غیرذهنی: آموزش و پرورش غیرذهنی حاصل گزاره نیست, این نوع آموزش انواعی دارد. مانند آموزش صناعی و تلقینی و حسی . آموزش صناعی یاهمان آموزش مهارت های هنری و صنعتی و اجرایی که در آن تجربه و تمرین کارآیی و  اهمیت خاص خود را به نمایش می گذارد. دراین نوع یادگیری عمل و تجربه ( فعالیت های جسمی و ذهنی و تکرار زمینه تفکر شناختی )  نقش اصلی را ایفا می کند. تعلیم یا آموزش تلقینی آن نوع یادگیری است که یادگیرنده با تلقین مربیان خود   مطالبی را ( مانند زبان و لهجه  گفتاری و شعر و...) می آموزد. آموزش یا تعلیم حسی نیز به یادگیری هایی گفته می شود که,  یادگیرنده از راه مشاهده و حواس خود دیداری , و لامسه ( کشف و شهودی = مکاشفه ای) به درک  مهارت یا دانش جدید دست می آبد.

   استفاده درست و متناسب ازشنیدنی ها و دیدنی ها در تکمیل اندوخته های ذهنی و تجربی، و گسترش حافظه های سمعی و بصری، و همچنین کارآیی آنها در یادگیریهای بعدی، نقش عمده ای ایفا میکند.

     مختصر اینکه ابن سینا یادگیری را , فهمیدن و دانستن چیزی , مفهومی و مهارتی میداند که برای یادگیرنده نادانسته و ناآشنا بوده و برای ذهن او تازگی داشته باشد. خواه دیگران از آن اطلاع داشته ویا آنها هم هیچ اطلاعی از آن نداشته باشند. وهمچنین خواه این مهارت و علم و آگاهی جدید به کمک والدین و مربیان آموخته شود و خواه خود فرد مسقیما آنرا کشف و یادگرفته باشد, که نوعی خودآموزی محسوب میشود.

    ضمنا حکیم درمسیریادگیری و رشد به دو عامل یادآیی ( ذکر ) که فردمطلبی را که قبلا آموخته ولی پس از مدتی فراموش کرده واینک دوباره و خود به خود به یادش آمده (و زمینه ساز یادآیی و یادگیری مجدد ) است . و (تذکر) یادآوری, این که کسی ( والدین و مربیان و.. )بخواهد با تلاش آگاهانه و برنامه ریزی شده وعمدی چیزی ,مهارتی و علم ودانشی را دوباره به یاد فراگیر بیاورد. ( که البته ذکر در یرخی حیونات وجود دارد, اما تذکر خاص انسان است.)

   حکیم ابو علی سینا توجه به دو دوره عمده تعلیم و تربیت را درمسیر یادگیری و رشد انسان پیشنهاد می کند, الف – دوره پیش از تولد (دوران کوتاه مدت بارداری = مرحله نفس نباتی ) . و ب – دوران بلند مدت از بدو تولد تا بلوغ = مرحله نفس حیوانی ), که بطور خلاصه اشاره میشود:

    الف – تعلیم و تربیت دوران پیش از تولد(مرحله نفس نباتی ):

     این مرحله از نفس که تابع قوانین حیات به معنای جسمانی است, ناظر بر حفظ حیات جسمانی و بقاع است و بیشتر از هر چیز به موقعیت جنینی در رحم مادر اشاره دارد. دراین دوران که وجود جنین وابسته به وجود مادراست, کلیه حالت های مادر بطور مستقیم یا غیر مستقیم , جنین را تحت تاثیر قرار می دهد.

     در واقع به رغم عدم ارتباط مستقیم دستگاه عصبی جنین با مادر , حالت های هیجانی مادر, ازقبیل ترس و دلهره , خشم و اضطراب , و فشارهای مختلف جسمی و روانی , می تواند در عکس العمل هاوجریان رشد جنین تاثیر مثبت و منفی خود را داشته باشد. ( لذا در دوران بارداری آرامش و تعادل و... سفارش شده است.)

   ب – تعلیم وتربیت از لحظه تولد تا بلوغ (مرحله نفس حیوانی ):

        نفس انسان نخست ( بدو تولد) در مرتبه عقل هیولایی یا استعداد محض (عقل بالقوه = قوه ای که به ارث رسیده ولی به فعلیت نرسیده, بلکه این عقل استعداد تصور و تعقل معقولات را در اختیار دارد) قراردارد.   حواس دراین دوران بعنوان فراگیرترین و مؤثرترین ابزار تعامل با محیط و عامل شناخت و معرفت , شامل حواس ظاهری و حواس باطنی است. اولین اموری که برای  کودک حاصل میشود از طریق حواس و ادراکات حسی هستند, که مقدمه ای برای ادراکات خیالی و سپس به ادراکات عقلی به شمار می آید. ضروری است آنچه در درجه نخست مورد توجه مربی قرار میگیرد, تعلیم و تربیت صحیح حواس نوزاد باشد. این مرحله رشد بسیار مهم و حیاتی و بسیار طولانی و حساس (از تولد تا بلوغ ) شامل سه رتبه( عقل هیولایی و عقل عملی و عقل نظری)  می باشد .که در بخش های دیگر مورد توجه قرار میگیرد.

     با تحلیلی حکیم از معنای تعلیم و تعلم ( آموزش و پرورش ) و رابطه آن با یادآوری و یادآیی ارائه کرده وجامع وکامل است ,که میشود گفت , چنین تحلیلی در متون روانشناسی یادگیری معاصر دیده نشده است. بررسی انواع یادگیری ها و فرایندهای آنها در نظریه حکیم نشان میدهد که دست کم سه مرحله (سه سطح) یادگیری برای انسان مورد توجه قرار میگیرد:1– درسطح پائین(عقل هیولائی) . 2- درسطح عالی (عقل عملی). و 3- درسطح اعلی (عقل نظری). که یادگیری مرحله اول (عقل هیولایی = وهم  ) مشترک انسان و حیوان می باشد. و یادگیری های مراحل دوم و سوم ( عقل عملی و عقل نظری ) خاص انسان میباشد.و البته نقش اصلی در یادگیری های نوع  اول است که زیر بنای یادگیری های سطوح دوم و سوم را فراهم می کند. لذا حساسیت توجه والدین و مربیان به برنامه های آموزشی و پرورشی دوران اول یادگیری مورد سفارش خاص میباشد.

     شاید بهتر باشد مراحل یادگیری و رشد کودکان و نوآموزان را براساس مراحل رشد قوای ذهنی و جسمی آنها,  این سه سطح یادگیری ( وهم , عقل عملی , وعقل نظری ) را از ساده به مشکل, بصورت زیر خلاصه بیان نمود :

    مرحله اول یادگیری مرحله هیولایی, یا  وهم  : یادگیری و رشد دوران خردسالی( دوران پیش دبستانی ),  بکمک وهم (یا شرطی کلاسیک و شرطی فعال . وشرطی زنجیره ای ), و...دانست. (یادگیری بدون چون و چرا و بدون تعقل و تفکر و...). ضمنا چون این دوره از یادگیری و رشد کودک بسیار حساس و تاثیر گذار محسوب میشود,و چنانچه مربی یا والدین از امر آموزش و پرورش  صحیح و اخلاقی غفلت کنند , قطعا امکان آموزش های غلط و غیر اخلاقی ( صفات و عادات هیولائی ) جایگزین و موجب آسیب های جدی در مسیر زندگی فردی و اجتماعی میشود.

     در تایید اهمیت آموزش و پرورش دوران اولیه بعد از تولد, سعدی علیه الرحمه  می فرماید:

 خشت اول چون نهد استاد کج = تا ثریا می رود دیوار کج . 

ویا حافظ شیرازی نیز می فرماید : 

مکن در این چمنم سرزنش بخود رویی = چنان که پرورشم میدهند می رویم  

    مرحله دوم یادگیری و رشد بکمک عقل عملی : دوران دبستان و یادگیری همراه با تجربه و عمل ( آموزش با روش تدریس فعال ) و پرسش و پاسخ و تفکر و تکرار و یادآوری , جهت درک صحیح وکامل واقعه ها و بتدریج دست یابی به درک واقعیت ها, و در نتیجه دست یابی به تفکر استقرایی و قیاسی و توانایی درست اندیشی و استدلال و... .(یادگیری متکی به تجربه های شخصی یادگیرنده)

    مرحله سوم عقل نظری :  دوران ورود به تفکر انتزاعی , تفکر و استدلال استقرایی و قیاسی , خرد وخردورزی , وتوانایی خلاقیت و نوآوری در کلیه فعالیت ها و امور زندگی  درجهت حل مسائل پیش رو و....

      به نظر این دانشمند عقل انسان ( عقل عملی و عقل نظری )دارای دوجنبه نقش آفرینی است . عقل عملی برخلاف عقل نظری مبدا فعل وحرکت و مصدر فعالیتهای گوناگون میباشد,که درجسم و روح ,و در زندگی روزمره انسان دارای تاثیرات مهمی است.  و عقل نظری یا قوه عالمه انسان , که در تکمیل یادگیری های دو سطح پیشین و عامل کل دریافتهای انسان ازجهان هستی محسوب میشود. 

     البته عقل انسان بکمک تخیل نیز فعال میشود. کار خیال صورتگری است. تخیل هم به صورت می اندیشد و هم صورت می آفریند. و تاکید دارد که تخیل بدون عقل ,وحشت آفرین است. اما این قدرت تخیل , همه چیز را به تصویر میکشد.اگر چه آن چیز دیده نشده باشد, ویا آن چیز اصلا وجود خارجی نداشته باشد. عقل صورت را می زداید. عقل مجرد است ,و تخیل این توان را دارد که صورت بیافریند , بطوری که خداوند هرکس , متناسب قدرت تعقل و تفکر و اطلاعات و آگاهی ها , و همچنین قدرت تخیل و صورت پردازی وی میباشد .

       نکات مهمی که حکیم در مورد اصول و روشهای آموزش و پرورش اخلاق اشاره دارد, بشرح زیر خلاصه میشود:

1-       زیبا گویی و عفت کلام .

2-       اعتدال در مسیر آموزش ( پرهیز از افراط و تفریط ).

3-       تاکید برروش دوست یابی خردمندانه.

4-       شناخت کامل نفس و خصوصیات مبوط (خویشتن).

5-       فعالیت و زندگی با استفاده ازروش محبت .

6-       روش الگوبرداری از الگوهای خوب و ناب و پسندیده و مفید.

7-       آموزش روش های پیشگیرانه در بی دقتی ,و تاکید بردقت در زمان تصمیم گیری و انتخاب درمسیر زندگی و فعالیت.

8-       توجه به روش های صحیح تشویق , ترغیب , تنبیه, و بازدارندگی .

9-       نصیحت و همفکری و مشاوره و همکاری .

10-    رقابت سالم و در کارهای نیک و مثبت .

11-    استفاده از تدبیر و تفکر و دوراندیشی در امور مختلف و انتخاب .

12-    آموزش اتفاق وهمکاری و همیاری برای حل مسایل علمی , اقتصادی, و مالی و..در اکودکان .

13-    آموزش حرفه و صنعتو.. برای کسب درآمد و حل مسایل زندگی از راه سلامت .

14-    آموزش روش ازدواج مناسب برای تضمین سلامت جامعه .

15-    روش عرفانی و عافانه , یکی از روشهای تربیتی خاص حکیم است که آن را در آثار عرفانی خودمورد توجه قرار داده است.

   به وراثت و تفاوتهای فردی در یادگیری (سرآمدها و کودنها ) باور دارد ، و ضمن دو حکا یت به نتایج زیر اشاره می کند:


   
    وبمنظور تاکیدبر پرورش ابعاد وجودی فراگیران (کودکان و نوجوانان ), به عمل و تجربه و کار و تلاش همه جانبه تاکید میکند,   و میفرماید